Η σχετικά πρόσφατη αναγνώριση δικαιωμάτων προσωπικότητας στον ποταμό Whanganui από την κυβέρνηση της Νέας Ζηλανδίας θύμισε σε όλους μας ότι, παρά τις επίμονες παρανοήσεις, ακόμη κι αυτό που συνήθως ονομάζουμε φυσικό πρόσωπο συνιστά –αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά— νομικό πρόσωπο.
Πρόσωπο, από την οπτική του δικαίου, είναι η αποκρυστάλλωση του συνόλου των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που έχει o φορέας τους. Πράγματι, αν σκεφτεί κανείς την έστω πρόσφατη ιστορία, θα διαπιστώσει ότι η ανθρώπινη ιδιότητα (homo sapiens) δεν ήταν πάντα επαρκής όρος για να απολαμβάνει κανείς πλήρη ανθρώπινα δικαιώματα (βλ. δουλεία ή καθεστώτα έντονων φυλετικών διακρίσεων). Τα ως άνω παραδείγματα δείχνουν δηλ. ότι η ανθρώπινη ιδιότητα δεν είναι ισοπλατής με την έννοια της νομικής (φυσικής) προσωπικότητας. Η τελευταία μπορεί να επεκτείνεται σε ποταμούς ή πίθηκους ή ακόμη και να αφαιρείται από ανθρώπους. Με άλλα λόγια, από νομική άποψη, ο νομοθέτης καθορίζει τι είναι (φυσικό) πρόσωπο και όχι το αντίθετο. Αν πάλι κατατάξει κανείς τέτοια φαινόμενα στο χρονοντούλαπο της ιστορίας, θα πρέπει ίσως να ξανασκεφτεί την κατάσταση στην Μεσόγειο και τα κέντρα εγκλεισμού μεταναστών.
Το ζήτημα των δικαιωμάτων προσωπικότητας επανήλθε στην δημόσια συζήτηση με έντονο τρόπο με την καθιέρωση και στην Ελλάδα[1] «Hμέρας Aγέννητου Παιδιού» από την Ιερά Σύνοδο της Ελλάδος. Η συζήτηση που αναζωπυρώθηκε χαρακτηρίζεται εν μέρει από πόλωση, κραυγές και ιδεολογικές τοποθετήσεις που δεν αναγνωρίζουν στην λεγόμενη συντηρητική πλευρά το δικαίωμα καν να εκφέρει άποψη. Λόγος γίνεται για «μεσαιωνική απόφαση», «αναχρονιστικές ιδέες» ενώ ακόμη και πολιτικά κόμματα ζήτησαν την ακύρωση της.
Οφείλει κανείς στο σημείο αυτό να ξεκαθαρίσει τα παρακάτω ζητήματα:
- Σύμφωνα με το ελληνικό ποινικό δίκαιο οποιαδήποτε «διακοπή κύησης» (άρ. 304 παρ. 1 και 2 ΠΚ) τιμωρείται με βαριές ποινές, αίρεται όμως ο άδικος χαρακτήρας της πράξης (ώστε να μην χωρεί άμυνα από τρίτο) όταν πληρούνται αυστηρά χρονικά όρια, ακόμη και σε περίπτωση βιασμού. Χρονικά όρια και πολλαπλές διαφοροποιήσεις ενδεικνύουν ότι ο (σύγχρονος) νομοθέτης εκτελεί μια άσκηση ισορροπίας μεταξύ συγκρουόμενων δικαιωμάτων όταν με τις επιλογές του καθορίζει τα όρια του νομικά επιτρεπτού. Το ιδεολογικό σλόγκαν “my body, my choice” μάλλον αποπροσανατολίζει την συζήτηση καθώς τραβά την προσοχή μας μακριά από μια βασική παράμετρο του προβλήματος, ήτοι το γεγονός, ότι η θανάτωση του εμβρύου, τουλάχιστον με βάση το ισχύον δίκαιο, υπόκειται σε αυστηρές προϋποθέσεις και είναι κατ᾽ αρχήν άδικη («άδικο» είναι εδώ ένας τεχνικός όρος του ποινικού δικαίου).
- Υπάρχουν τρία ερωτήματα που πρέπει να απαντήσει κανείς σχετικά με οποιοδήποτε πρακτικό ζήτημα.
α) Τι πληροφορίες είναι διαθέσιμες;
β) Τι πρέπει να πιστέψω;
γ) Τι πρέπει να πράξω;
Για παράδειγμα η διάγνωση μιας ασθένειας Χ (ερώτημα β᾽) με βάση τα αποτελέσματα μιας εξέτασης αίματος (ερώτημα α᾽) δεν προκαθορίζει την θεραπευτική οδό ή ήδη το εάν θα υπάρξει οποιαδήποτε θεραπεία. Μπορούμε να σκεφτούμε το παράδειγμα ενός ασθενή ο οποίος επιλέγει λίγους μήνες ζωής από μια μακρά και επίπονη θεραπεία με αβέβαια αποτελέσματα. Η απόφασή του δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αντικειμενικά ορθή ή λάθος. Ως απόφαση (και όπως κάθε απόφαση) είναι αυστηρά προσωπική και δεν υπόκειται σε (επιστημονικό) έλεγχο ορθότητας. Πρέπει λοιπόν να γίνει στο σημείο αυτό σαφές ότι για να απαντήσουμε στο τρίτο ερώτημα (τι πρέπει να πράξω;) χρειαζόμαστε πολύ περισσότερα από την απάντηση στις δύο πρώτες ερωτήσεις. Χρειάζεται να εισάγουμε αξίες (values) για να επιλύσουμε οποιοδήποτε πρακτικό ζήτημα το οποίο λόγω της πολυπλοκότητάς του, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με αποκλειστικά γενικό/επιστημονικό τρόπο. Ο άνθρωπος συλλογίζεται, αποφασίζει και πράττει με βάση μοναδικά ιστορικά γεγονότα και με πυξίδα το εκάστοτε ηθικό κανονιστικό πλαίσιο. Γίνεται έτσι σαφές ότι ο κύριος εκφραστής της Μεταφυσικής και των αξιών του Δυτικού πολιτισμού τις τελευταίες χιλιετίες, έχει τουλάχιστον το δικαίωμα να εκφέρει άποψη δίπλα σε αυτές που εκφράζει ο Ριζοσπαστικός Φεμινισμός και άλλα καινοφανή ιδεολογικά κινήματα. - Σε κάθε περίπτωση, η διαφωνία για το εάν θα επεκτείνουμε δικαιώματα προσωπικότητας στο ανθρώπινο έμβρυο δεν συνιστά ένα επιστημονικό ζήτημα το οποίο και θα υπόκειτο σε αυστηρούς κανόνες ορθότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι η συζήτηση καταλήγει σε μια anything-goes δραστηριότητα. Καλό θα είναι λοιπόν όσοι εκφέρουν δημόσια άποψη για ζητήματα ηθικής, στα οποίο δηλ. δεν χωρά ειδίκευση ή αυθεντία, να φανερώνουν και το γενικότερο ιδεολογικό τους πλαίσιο. Η τυχόν προστασία του εμβρύου δεν αποτελεί απομονωμένο ζήτημα αλλά συνδέεται άμεσα με βαθιά ερωτήματα όπως τι θέλουμε να εννοούμε με τον όρο ‘ζωή’, ποια είναι η σχέση μας με τον εκάστοτε άλλο, ποιες είναι οι κοινωνικές προσδοκίες για τις ερωτικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και ποια πρέπει να είναι η ευθύνη του καθενός απέναντι στις συνέπειες των πράξεων του. Το σύγχρονο αίτημα “my body my choice” ξενίζει καθώς υποβιβάζει το έμβρυο σε δερματικό ιστό, ίσης αξίας με τις τρίχες και τα νύχια.
- Είναι λοιπόν ζήτημα λογικής και εσωτερικής συνοχής, όσοι είναι υπέρ της δυνατότητας διακοπής της κύησης να θέσουν την προτίμησή τους επί μιας αδιαμφισβήτητης πραγματολογικής βάσης: η επιλογή τους επιφέρει (συχνά) την πρόκληση έντονου στρες, πόνου, διαμελισμού και βίαιου θανάτου ενός «αγέννητου ανθρώπου». Ο δημόσιος διαλόγος θα πρέπει να πράττει περισσότερα από την εκστόμιση αυτοαναιρούμενων slogans. Αν κριτήριο για το επιτρεπτό της τεχνητής διακοπής κύησης είναι η αυτοδύναμη καρδιακή/αναπνευστική λειτουργία, τι συνέπειες θα έχει άραγε αυτό για όσους μετά την γέννηση βρίσκονται υπό καρδιακή αναπνευστική υποστήριξη; Αν το κριτήριο είναι γενικότερα η μη αυτοδύναμη επιβίωση του εμβρύου, τότε τι συνεπάγεται αυτό για βρέφη, ανήλικα τέκνα και άτομα με ειδικές ανάγκες; Αν πάλι κριτήριο είναι η αυτονομία του γυναικείου σώματος, τότε πως εξηγείται η έντονη κριτική που ασκούν οι υπέρμαχοι της έκτρωσης στο επάγγελμα της πορνείας; Εάν μια γυναίκα μπορεί αυτόνομα να τερματίσει τις ζωτικές λειτουργίες ενός εμβρύου, γιατί άραγε δεν μπορεί να επιλέξει την πορνεία ως επάγγελμα; Και τι θέση θα λάβουμε στο ερώτημα της πώλησης ζωτικών οργάνων για εμπορικούς σκοπούς; Μήπως το σώμα μας δεν είναι όσο δικό μας νομίζουμε ότι είναι;
- Όπως δείξαμε αμέσως παραπάνω, κάθε ζήτημα ηθικής είναι μέρος ενός ευρύτερου κανονιστικού ιστού. Το να υποστηρίζει κανείς ό,τι κάθε φορά τον συμφέρει δεν αποτελεί επιλογή, εάν και εφόσον η συνεκτικότητα στην επιχειρηματολογία είναι προαπαιτούμενο του δημόσιου διαλόγου. Να τονίσουμε πάντως ότι έννοιες όπως συνεκτικότητα των επιχειρημάτων, λογική και ορθότητα δεν στέκονται εμπόδιο στον ιδεολογικό ακτιβισμό του (Ριζοσπαστικού) Φεμινισμού και της μεταμοντέρνας σκέψης εν γένει, καθώς αυτά θεωρούνται συνέπειες ενός «επικίνδυνου δογματισμού» (δηλ. του Διαφωτισμού). Οποιαδήποτε έννοια ορθότητας της άποψης, λένε μ.α. οι προπαγανδιστές του Ριζοσπαστικού Φεμινισμού, είναι απότοκο της κανονιστικής βίας που επιβάλλει η τυραννία της πατριαρχικής κοινωνίας. Η δική τους άποψη, ωστόσο, είναι (κατ᾽ εξαίρεση;) ορθή.
Μόλις λοιπόν ανασυντάξουμε τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται στην ως άνω συζήτηση θα διακρίνουμε ότι το βασικό ζήτημα στην τεχνητή διακοπή εγκυμοσύνης δεν είναι η άσκηση αυτονομίας αλλά η (βίαιη) θανάτωση του εμβρύου. Όποια θέση και να λάβει κανείς σχετικά με τον ηθικό/νομικό χαρακτήρα της έκτρωσης, θα πρέπει να βασίζεται σε αυτό το δεδομένο. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι φοιτητές/φοιτήτριες μου στο Πανεπιστήμιο που υποστηρίζουν το, όπως το ονομάζουν, δικαίωμα επιλογής (pro choice), αποφεύγουν ενίοτε μετά βδελυγμίας να αντικρύσουν οπτικό υλικό που καταγράφει τις συνέπειες της έκτρωσης. Και είναι, οφείλω να παρατηρήσω, επίσης αντιφατικό και εννοιολογικά ασταθές οι αυτοαποκαλούμενοι υπέρμαχοι των ελευθεριών (για συγκεκριμένες ωστόσο ομάδες πληθυσμού) να εντάσσονται σε έναν ιδεολογικό χώρο νέο-μαρξιστικής, δηλ. κατ᾽ ακραίο τρόπο αυταρχικής, κατεύθυνσης.
Είναι αναγκαίο λοιπόν η διαμάχη που (δήθεν) αναθερμάνθηκε με τη θέσπιση της «Ημέρας του Αγέννητου Παιδιού» να τεθεί στο κατάλληλο πλαίσιο: το διάλογο για την ηθική και τις αξίες με βάση τις οποίες προσανατολιζόμαστε σε έναν πολύπλοκο κόσμο. Για τον Δυτικό πολιτισμό και τις ιουδαιοχριστιανικές του καταβολές, σε κάθε άνθρωπο, γεννημένο ή αγέννητο, καθρεφτίζεται ολόκληρη η ανθρωπότητα. Αυτό δεν είναι μια εμπειρική πραγματικότητα αλλά θεμελιώδης κανονιστική πρόταση. Το αδιαπραγμάτευτο της αξίας του ανθρώπου είναι ο ηθικός κανόνας που βοήθησε την ανθρωπότητα να συνέλθει από την πιο σκοτεινή πτυχή της ιστορίας της, τον Β᾽ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το να προτείνει κάποιος την (νομική) επέκταση της αξίας αυτής στο ανθρώπινο έμβρυο δεν είναι λοιπόν καθόλου ακραία / Μεσαιωνική άποψη.
Σε κάθε περίπτωση: σε μικρά ή μεγάλα ζητήματα καλείται κανείς να απαντήσει στο λεγόμενο τρίτο ερώτημα «Τι πρέπει να πράξω;». Αντιμέτωπος με υπαρξιακά ζητήματα όπως αυτό της θανάτωσης εμβρύου, καλό θα είναι να είναι κανείς εξοπλισμένος με μια συνεκτική κοσμοθεωρία που θα διέπει ολόκληρη τη ζωή του. Αποσπασματικές και αντιφατικές λύσεις που στερούνται ενός λειτουργικού ηθικού πλέγματος δεν θα τον/την θωρακίσουν ψυχικά από τις συνέπειες των πράξεων του.
Κυριάκος Ν. Κώτσογλου
Επίκουρος Καθηγητής Νομικής
School of Law
Northumbria University
Newcastle upon Tyne, UK
* Το κείμενο απηχεί προσωπικές απόψεις του συγγραφέα. Το Northumbria University (Newcastle upon Tyne, U.K.) δεν συμμερίζεται αυτομάτως τις απόψεις των εργαζομένων σε αυτό.
[1] Η Διεθνής Ημέρα του Αγέννητου Παιδιού (International Day of the Unborn Child) καθιερώθηκε από τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β’ (1920-2005) και γιορτάζεται κάθε χρόνο την 25η Μαρτίου, ώστε να συμπίπτει με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
